Plastic klinkt voor veel mensen niet erg duurzaam. En dat klopt: plastic heeft wereldwijd een gigantische impact op het milieu. In dit artikel zetten we alle (achtergrond) kennis voor je op een rijtje. Wat is plastic? En waarom is dit slecht voor het milieu? En hoe kun je duurzamer met plastic omgaan?
Wat is plastic
Plastic is de overkoepelende term voor een groep synthetische stoffen, gemaakt door de mens. Plastics bestaan scheikundig gezien uit polymeren; lange ketens van steeds dezelfde (of heel erg gelijke) moleculen, die samen kettingen vormen.
Dit soort kettingen komen ook van nature in andere materialen voor, bijvoorbeeld in hout of katoen. Plastics zijn kunstmatige polymeren, en het meeste plastic wordt uit aardolie gemaakt. Het eerste door de mens gemaakte polymeer was Parkesine of celluloid, dat werd ontwikkeld in de jaren 1850 en 60. En in 1907 werd het eerste echt synthetische polymeer gemaakt, bakeliet. En polyvinylchloride (PVC) was het eerste “moderne plastic”. Tegenwoordig wordt ongeveer 10% van alle gewonnen aardolie gebruikt om plastic te produceren.
De moleculen die samen de polymeren vormen zijn met elkaar verbonden, en het type molecuul en binding bepalen de eigenschappen van het plastic dat hieruit ontstaat.Er zijn drie groepen plastics:
Thermoplasten: Dit zijn lange polymeren, zonder zij-vertakkingen, waarbij de moleculen losjes met elkaar verbonden zijn. Daardoor smelten deze plastics als je ze verhit. De verbindingen tussen de moleculen verschuiven makkelijk, en het plastic is daarmee goed in allerlei vormen te brengen. Thermoplasten zijn ook goed te recyclen. Voorbeelden van thermoplasten zijn PVC, polyethyleen (PE) en polystyreen (PE) en polyethyleentereftalaat (PET).
Thermoharders: Bij deze soort plastics zijn de moleculen veel sterker met elkaar verbonden, beweging van de ketens is daardoor moeilijk. Dit type plastic is hard en moeilijk te vervormen. Als je dit plastic verhit, verbrandt het en recyclen is moeilijk. Voorbeelden van thermoplasten zijn polyester en epoxy.
Elastomeren: Deze soort plastic kun je uitrekken/buigen, maar als de externe kracht wegvalt, zullen de moleculen weer in hun oorspronkelijke vorm en volgorde terugspringen. Het materiaal is, zoals de naam al suggereert, elastisch en daarmee heel geschikt om bijvoorbeeld schoenzolen of autobanden mee te maken. Een voorbeeld van een elastomeer is synthetisch rubber.
De meeste plastics worden dus uit fossiele grondstoffen (aardolie) gemaakt, maar er zijn ook andere soorten plastic. Bioplastics, daarover later meer.
Het verschilt per soort plastic hoe goed/gemakkelijk dit in theorie te recyclen is. In theorie zeggen we, want wereldwijd wordt op dit moment maar ongeveer 9% van al het plastic afval gerecycled. De rest belandt in de natuur , op vuilnisbelten of wordt verbrand of verwerkt net als niet-recyclebaar vuilnis.
De onderstaande grafiek toont de percentages van het wereldwijde plastic afval dat in 2019 werd gerecycled, gestort, verbrand of verkeerd verwerkt.
Waar wordt plastic voor gebruikt?
Simpel antwoord; voor bijna alles. In een heel groot deel van de producten die jij in je dagelijks leven gebruikt, kun je plastics vinden. Maar ook in allerlei andere toepassingen, zoals medische apparatuur, voertuigen, in de openbare ruimte of in de (land)bouw. We hebben een lijstje hieronder opgeschreven, om je een indruk te geven. Maar deze lijst is lang niet compleet.
Thermoplasten:
- Polyethyleen (PE): Plastic zakken, flessen voor melk en frisdrank, speelgoed, bakjes voor voedselopslag.
- Polypropyleen (PP): Koffiekopjes, flessendoppen, plastic bakjes, medische flessen.
- Polyvinylchloride (PVC): Pijpen, creditcards, kabelisolatie, raamprofielen, speelgoed.
Thermoharders
- Epoxyhars: Gebruikt voor de productie van composieten, coatings, lijm en elektronische componenten.
- Phenol-formaldehyde (Bakeliet): Elektrische schakelaars, handgrepen van gereedschap, huishoudelijke artikelen.
- Polyurethaan: Schuimrubber, coatings, afdichtingsmiddelen, elastische vezels.
Elastomers:
- Natuurrubber: Autobanden, elastiekjes, handschoenen, afdichtingen.
- Synthetic rubber: Water shoes, wetsuits, hoses.
- Styreen-butadieen rubber (SBR): Autobanden, schoenzolen, transportbanden, isolatiemateriaal.
De plastic productie is gigantisch
Door de brede toepassingsmogelijkheden is plastic dan ook al jarenlang een heel populair materiaal voor producenten. Plastics worden nu iets meer dan 70 jaar op grote schaal geproduceerd en ingezet. Qua volume staat dit materiaal absoluut op 1 van alle door de mens geproduceerde materialen.
Sinds 1950 groeit de totale wereldwijde productie van zogenaamd “virgin” of “primary” plastic, bijna elk jaar .Gemiddeld met 8.3% ten opzichte van het jaar ervoor. In 1950 was de totale productie nog 1.7 Mt, in 2017 was dit maar liefst 348 Mt.
Dit getal gaat alleen over “nieuw plastic”, geproduceerd voor een eerste toepassing. Gerecycled plastic is hier niet in meegenomen.
Als deze groeitrend op deze manier doorzet, bereikt de plastic productie een omvang van 1.1 miljard ton in 2050.
De grafiek toont de wereldwijde primaire plasticproductie per industriële sector, 1990 tot 2019
Waarom zijn verpakkingen vaak van plastic?
Zoals je in de grafiek hierboven ziet, wordt het grootste deel van al het geproduceerde plastic gebruikt om verpakkingen mee te maken. En dat is logisch, omdat allerlei sectoren verpakkingen gebruiken. Plastic heeft veel eigenschappen die positief zijn als verpakkingsmateriaal; het is licht (scheelt in transport), goedkoop, je kunt er allerlei verpakkingen mee maken (met passende eigenschappen) en het beschermt het product.
Plastic beschermt bijvoorbeeld tegen schade tijdens transport, maar ook tegen water, micro-organismen en andere invloeden uit de omgeving. Voedsel blijft bijvoorbeeld langer houdbaar als het in plastic ingepakt is; zo wordt voedselverspilling tegengegaan.
Ook in de zorg worden veel plastic verpakkingen gebruikt; voorwerpen worden ontsmet en gesteriliseerd, en dan verpakt in plastic. In verband met hygiëne worden veel materialen ook maar één keer gebruikt, en dan weggegooid. Zo wordt de gezondheid van de patiënt en medewerkers beschermd, maar onder andere hierdoor heeft de zorg een grote impact op het klimaat
Plastic en het milieu
Zoals je eerder in dit artikel gelezen hebt, wordt veel plastic uit aardolie gemaakt; een fossiele grondstof. Alleen al daarom heeft plastic(productie) een grote impact op het milieu.
In elke stap van de levenscyclus van plastic producten komen broeikasgassen vrij. Geschat wordt dat de plasticproductie in 2050 13% van het wereldwijde carbon budget vormt, de hoeveel CO2 die uitgestoten kan worden waarmee we nog steeds binnen de grens van 1.5-graden klimaatverandering blijven die in het Paris Agreement is afgesproken. Dit carbon budget is 570 miljard ton CO2, en het aandeel van plastic hierin is 74,1 miljard ton
Een ander probleem ligt in dat plastic dus een soort “wondermiddel” is, waar je bijna alles mee kunt maken. Maar veel van de eigenschappen die plastic zo geschikt maken als grondstof, vormen ook het milieu-probleem van plastic; het is stevig en het vergaat niet. Als plastic in het milieu belandt, dan blijft het daar. En elk jaar komt er wereldwijd ongeveer 12 miljoen ton plastic afval in het milieu terecht.
Inmiddels kun je overal ter wereld plastic in de natuur en ecosystemen vinden, en dieren gaan dood omdat ze dit plastic aanzien voor voedsel. Ze eten het op en ze sterven, omdat hun ingewanden verstoppen of ze vergiftigd raken door het plastic zelf.
Plastic is ook een groot probleem in de oceanen en stranden wereldwijd. Je hebt misschien weleens gehoord van de “Plastic Soep”, zo wordt het aanwezige plastic hier ook wel genoemd.
Plastic verdwijnt niet, het wordt hoogstens afgebroken tot steeds kleinere stukjes, “gescheurd” door weersomstandigheden zoals wind, zout water of de zon. En als plastic afbreekt tot kleinere stukjeskomen er broeikasgassen vrij,die weer bijdragen aan de opwarming van de aarde. Een plastic zak scheurt bijvoorbeeld in steeds kleinere stukjes, totdat de hele zak uit elkaar “gevallen” is in ontelbare, minuscule stukjes plastic; die deeltjes heten microplastics of nanoplastics.
Wat zijn micro- & nanoplastics?
Microplastics en nanoplastics zijn minuscule plastic deeltjes:een plastic deeltje geldt als micro als het tussen de 0,05- 0,5 mm groot is. Nanoplastics zijn nog kleiner. Deze plastics “breken” van grotere stukken plastic af, bijvoorbeeld door slijtage (van banden/kleding/andere voorwerpen) en komen zo in het milieu terecht.
Alleen al in Nederland komt er jaarlijks ongeveer 17 miljoen kilo microplastics in het milieu terecht door bandenslijtage van voertuigen. In 2022 was er in totaal 291 kiloton microplastics opgeslagen in de bodem, het water en de grond. Dit heeft zich daar door de jaren heen verzameld.
En bij een wasbeurt van synthetische kleding (5 kilo) komen 9 miljoen microvezels los. Die ook weer via ons water in het milieu terechtkomen. En deze kleine deeltjes zijn eigenlijk niet meer uit het water te filteren. Wil je hier iets aan doen? Gebruik de waszak van Guppyfriend; we zijn geen affiliates, we willen gewoon onze planeet redden ;)
Soms worden deze plastics ook opzettelijk toegevoegd aan producten, in cosmetica of tandpasta bijvoorbeeld, omdat de kleine deeltjes een schurende werking hebben. Maar ook in bijvoorbeeld eyeliners, lipsticks en andere verzorgingsproducten kun je microplastics vinden. En ook deze deeltjes komen via het water terecht in het milieu.
Volgens de European Chemicals Agency komt in Europa elk jaar in totaal 218 kiloton aan nieuwe microplastics in het milieu terecht.
Effect van microplastics op gezondheid
Omdat micro- en nanoplastics zo klein en licht zijn, verspreiden ze zich snel en makkelijk. Deze plastics hopen zich op in de natuur, en in dieren en mensen. Dieren eten deze deeltjes op, omdat ze het kleurige plastic aanzien voor voedsel. Of omdat er niet genoeg ander voedsel te vinden is. Grotere dieren eten vervolgens deze dieren weer, en zo komt het plastic in de hele voedselketen terecht. Als mensen vervolgens deze grotere dieren eten, denk bijvoorbeeld aan vis, dan komen de plastics ook in de mens terecht.
Plastic deeltjes hechten zich ook aan groentes/fruit/gewassen, die wij vervolgens opeten. Bovendien kun je hele kleine stukjes plastic via je huid opnemen.
Mensen krijgen ook onbewust plastic binnen; kleine plastic deeltjes verspreiden zich via de lucht, vanwaar we ze inademen. Microplastics zitten zowel binnen- als buitenshuis in de lucht: een gemiddeld huishouden produceert 20 kg stof per jaar, waarvan ongeveer 6 kg microplastics zijn.
Plastics, en dus ook de microplastics, zijn veelal gemaakt uit aardolie waar vervolgens nog allerlei weekmakers, kleur- en glansmiddelen, brandvertragers en andere additieven aan zijn toegevoegd. Klinkt niet erg gezond, toch? En al gaat het dus om hele kleine stukjes plastic; deze deeltjes komen in onze organen en ons bloed terecht. En een deel verlaat ons lichaam weer, maar een deel niet. Als een vrouw zwanger is komen deze deeltjes via de placenta ook bij het ongeboren kind terecht.
Uit onderzoek blijkt dat deze microplastic negatieve invloed hebben op het ademhalings-, immuun- en spijsverteringssysteem. En de stoffen zijn giftig, maar de lever (die normaal schadelijke stoffen afbreekt) kan de plastics niet “uitschakelen”. Het effect op je gezondheid hangt af van welk type, vorm en formaat plastic je binnenkrijgt. Maar wetenschappers zijn het erover eens dat plastics schadelijk zijn voor de gezondheid en in verband worden gebracht met een disbalans in hormonen (en alle gevolgen van dien), diabetes, obesitas, verschillende vormen van kanker, astma en andere ademhalingsproblemen en van invloed zijn op de zwangerschap en vruchtbaarheid (bij zowel mannen als vrouwen).
Microplastics kunnen ook bijdragen aan de verspreiding van ziekten; ziekteverwekkers zoals bacteriën en virussen hechten zich aan de plastic deeltjes, en “reizen” zo van een plek naar de volgende.
Wat is bioplastics
Er bestaan ook plastics die niet uit aardolie, maar uit biomassa (plantaardig materiaal) worden gemaakt: bijvoorbeeld door de polymeren te maken van vezels en zetmeel van maïs, aardappelen, zeewier of suikerriet. Deze plastics heten biobased plastics, of korter bioplastics, en op dit moment is ongeveer 1% van al het plastic biobased.
Een voordeel van bioplastics is dus dat je geen aardolie, maar hernieuwbare materialen gebruikt als grondstof. Wat dat betreft, is bioplastic duurzamer dan normaal plastic.
Maar laat je niet misleiden; ook al worden deze plastics uit natuurlijke materialen gemaakt, ze zijn alsnog schadelijk als ze in het milieu terechtkomen. Want veel bioplastics lijken op molecuulniveau heel erg op normale plastics, en gedragen zich dus ook zo; ze blijven zo goed als oneindig bestaan.
Bioplastics, zijn dus, anders dan je misschien door de naam zou verwachten, niet altijd biologisch-afbreekbaar. Biologisch afbreekbaar betekent dat het materiaal door micro-organismen zou kunnen worden afgebroken tot basiselementen als CO2 en water. Hoe snel dit proces kan gaan, hangt af van chemische eigenschappen van het materiaal en omstandigheden als temperatuur en vochtigheid.
Vaak heeft het bioplastic hele specifieke omstandigheden nodig om afgebroken te kunnen worden: binnen een industriële installatie, onder specifieke temperaturen. En een lange tijdsduur,bijvoorbeeld een verblijf in een composteermachine van minstens 12 weken. Terwijl dit in de Nederlandse afvalverwerking hooguit 1-4 weken is.
Als deze niet biologisch-afbreekbare bioplastics in de natuur terechtkomen, verdwijnt het dus niet, maar wordt het net als normaal plastic
microplastics. Bioplastics net zijn door alle (toegevoegde) chemicaliën net zo giftig als "normaal" fossiel plastic. En dieren gaan ook nog steeds dood als ze (per ongeluk) bioplastic opeten.
50% van al het plastic is single-use
Plastic producten kunnen zo ontworpen worden dat ze vaak gebruikt kunnen worden. Maar plastic wordt ook veel gebruikt om single-use items van te maken; producten met het doel om maar één keer gebruikt te worden en dan te worden weggegooid. Denk aan verpakkingen van levensmiddelen of bijvoorbeeld medische gebruiksvoorwerpen.
50% van al het geproduceerde plastic is single-use. De helft. Dit plastic wordt vaak binnen een paar minuten na aankoop weggegooid: de gemiddelde “levensduur” van een plastic zakje is bijvoorbeeld 15 minuten. Elk jaar worden er op deze manier wereldwijd 500 miljard plastic zakjes verbruikt. Gemiddeld wordt wereldwijd 40% van alle plastic items binnen een maand na aankoop weggegooid.
Verpakkingen zijn ook een voorbeeld van single-use plastic: deze beschermen het product tot de aankoop, om daarna te worden weggegooid. In Nederland alleen al gooien we elk jaar 26 miljard voedselverpakkingen weg.
Single-use plastic vormt ook een groot aandeel van het plastic afval dat wereldwijd in de natuur gevonden wordt. Deze 10 single-use items vormen bijvoorbeeld samen maar liefst 70% van al het afval dat in Europa op stranden/aan zee gevonden wordt:
- Wattenstaafjes
- Bestek, borden, rietjes en roerstaafjes
- Ballonnen en ballonstokjes
- Voedselverpakkingen
- Drinkbekers
- Drankverpakkingen
- Sigarettenpeuken
- Plastic zakken
- Wikkels en verpakkingen
- Natte doekjes en hygiëneproducten
Wetgeving om single use plastic te verminderen
De EU heeft daarom het Directive on single-use plastics ingesteld, om het gebruik van deze 10 items terug te dringen. Door dit directive is het bijvoorbeeld niet langer toegestaan om deze items op de markt te brengen, als er makkelijk en betaalbare alternatieven mogelijk zijn.
Vanaf 3 juli 2021 zijn daarom allerlei single-use plastic items verboden. Dit zijn bijvoorbeeld items van geëxpandeerd en geëxtrudeerd polystyreen: ook wel bekend als piepschuim. Eerder werden hier vaak bakjes voor “to-go” levensmiddelen van gemaakt.
Andere voorbeelden van single-use plastics die verboden zijn, zijn wattenstaafjes en rietjes; die mogen niet langer van plastic gemaakt worden. En is je onlangs opgevallen dat de dop van een plastic flesje nu “vastzit” aan de fles? Vanaf 3 juli 2024 is dit volgens deze directive verplicht.
Sinds 1 juli 2023 moeten consumenten in Nederland betalen voor wegwerpbekers en -bakjes Op locatie (restaurants/café enz.) kiezen ondernemers daarom ook vaak voor retourneerbare bekers/bakjes met een borg. En vanaf 1 januari 2024 zijn plastic wegwerp bekers/bakjes zelfs verboden als consumenten het eten/drinken ter plekke eten en niet meenemen.
Hoe kunnen we duurzaam met plastic om gaan
Zoals je in dit artikel gelezen hebt, vormt plastic een groot probleem voor onze planeet; de productie is gigantisch en leunt zwaar op fossiele grondstoffen, er komt veel plastic in de natuur terecht. En dit plastic vergaat niet, maar blijft in de vorm van micro & nanoplastics zo goed als oneindig bestaan.
De enige manier hoe we duurzaam met plastic om kunnen gaan is daarom door zo min mogelijk plastic te gebruiken. En dat is moeilijk, omdat plastic nou eenmaal voor ontzettend veel verpakkingen en producten gebruikt wordt.
Hoe zit het met recyclen?
Maar ongeveer 9% van al het plastic afval wordt gerecycled; dat is een heel laag aandeel. Is een hoger recycle-aandeel de oplossing voor alle problemen rondom plastic? Gerecycled plastic is duurzamer dan virgin plastic, omdat er geen nieuwe olie nodig is als grondstof. En het is altijd duurzamer om de levensduur van een materiaal of product te verlengen. Plastic recyclen is dus duurzamer dan niet recyclen.
Helaas blijken er ook nadelen te zitten aan recyclen; de concentratie giftige stoffen is hoger in gerecycled plastic dan in virgin plastic. Het gaat hier om toxische stoffen zoals vlamvertragers, benzeen, allerlei kankerverwekkende stoffen, stoffen die invloed hebben op de menselijke hormoonhuishouding en stoffen die erg schadelijk zijn voor het milieu (bijvoorbeeld broom- en chloordioxines).
Graham Forbes, Greenpeace USA: "De giftigheid van plastic neemt juist toe bij recycling. Voor plastic is geen plaats in een circulaire economie en het is duidelijk dat de enige echte oplossing om een einde te maken aan de plasticvervuiling bestaat uit een massale vermindering van de plasticproductie.
En producten gemaakt van gerecycled plastic kunnen nog steeds als microplastics in onze natuur terechtkomen. Gerecycled plastic is nog steeds plastic. Forbes: "Simpel gezegd vergiftigt plastic de circulaire economie en ons lichaam, en vervuilt het lucht, water en voedsel. We moeten geen plastic recyclen dat giftige chemicaliën bevat. Echte oplossingen voor de plasticcrisis vereisen wereldwijde controle op chemische stoffen in plastic en een aanzienlijke vermindering van de plasticproductie."
Verder komt er bij het recyclen zelf ook een grote hoeveelheid microplastic vrij. Er zijn bijvoorbeeld monsters genomen van het afvalwater van een recyclings-fabriek in het Verenigd Koninkrijk, en daaruit blijkt dat maar liefst 13% van het plastic dat hier verwerkt wordt als microplastics in dit afvalwater terechtkomt. En ook in de lucht rondom de fabriek zijn hoge concentraties microplastic aangetroffen.
Ga bewust om met je plastic items
Gebruik je plastic items daarom zo lang mogelijk; zo “smeer” je hun milieu-impact uit over een lange levensduur. Koop alleen nieuwe plastic items als je ze écht nodig hebt, en probeer zo veel mogelijk items tweedehands te kopen.
En je hoeft niet alles te kopen; sommige items kun je ook lenen of ruilen. Elk nieuw item dat je koopt, heeft namelijk weer milieu-impact. Kijk ook op of er alternatieve opties zijn; misschien bestaat het item dat je wilt kopen ook wel in een ander materiaal dan plastic.
Beperk je gebruik van single-use plastic
Zoals je hebt gelezen is 50% van al het plastic single-use; dit wordt een keer gebruikt, en dan weer weggegooid. Terwijl het wel veel energie en grondstoffen kost om dit plastic te produceren. Beperk daarom je gebruik van single-use items; neem je eigen vershoudbakjes mee als je eten gaat afhalen, je eigen koffiebeker voor je coffee to go, je eigen bestek, je eigen waterfles en je eigen boodschappentas. Dit kost iets meer moeite qua planning en nadenken, maar iedere keer dat je niet voor een single-use item kiest, is pure winst.
Kies grotere verpakkingen; en vermijd bijvoorbeeld koekjes die stuk-voor-stuk verpakt zijn. Probeer groente los te kopen. In veel supermarkten hebben ze ook herbruikbare zakjes voor groente, fruit en brood.
Koop je kleding in de winkel, in plaats van online. Dat scheelt weer verpakkingsmateriaal.
Let op microplastics
Veel cosmetica en verzorgingsproducten bevatten microplastics. Misschien jouw producten ook wel. Met de app Beat the Microbead kun je verpakkingen scannen, en zo weet je direct of er microplastics in zitten.
Vervang je autobanden voordat deze helemaal oud en versleten zijn, zo voorkom je dat er minder microplastics afslijten en in het milieu terechtkomen.
Was je kleren in een Guppyfriend waszak.
Peuken zijn ook plastic
Sigarettenfilters zijn gemaakt van cellulose acetaat; dit is een plastic.
Veel rokers gooien hun peuken gewoon op de grond. Eigenlijk heel gek dat dit zo “geaccepteerd” is. Geschat wordt in ieder geval dat er wereldwijd, elk jaar, zo'n 4,5 biljoen sigarettenpeuken op de grond. Dat is een aanzienlijke hoeveelheid: 4.5 000 000 000 000.
De filters vallen uiteindelijk uiteen in microplastics. En daarbij komen de giftige stoffen (zoals nicotine, teer (arseen en lood) in ons milieu terecht.
Gooi je peuk daarom niet op de grond, maar gooi hem weg in een prullenbak.
Raap plastic op
Hoe vaak zie je niet ergens plastic op de grond liggen? Een flesje, een verpakking van een chocoladereep, een (stuk van een) plastic zak… Soms is het bijna meer moeite om het plastic te negeren dan het op te pakken, toch ;)?
Als iedere Nederlander een jaar lang elke dag één stuk plastic afval zou oprapen, zouden we gezamenlijk kunnen voorkomen dat 6.205 miljoen stuks zwerfafval in de natuur terechtkomen.
(17 miljoen x 365 dagen = 6.205.000.000).
Laten we afsluiten met deze opmerking: de wereldwijde productie en consumptie van plastic en de daarmee gepaard gaande hoeveelheid afval is gigantisch. Consumenten, overheden, producenten en merken moeten allemaal stappen zetten om onze "plasticverslaving" en alle problemen die daaruit voortkomen aan te pakken. Elke kleine stap telt; elke keer dat je een bewuste keuze maakt rondom plastic, is dat winst voor onze planeet.
